Gelişen teknolojiyle birlikte hayatımıza giren robotlar her zaman olmasa da zaman zaman rahatsız edicilikleri açısından düşünülmüştür. İşte bu yazımızda insansı robotların insanların zihinlerinde yarattıkları o rahatsız edicilik hissi olan tekinsiz vadiye değineceğiz.
Bu yazımızda televizyonda izlenilen herhangi bir animasyonda veya beyaz perdede ilk kez karşılaşılan bir filmdeki insansı robotların izleyicilerde yarattığı gerilime sebep olan tekinsiz vadi etkisini inceleyeceğiz. Etkilerine ve sebep olduğu durumlara ışık tutarken aslında uzun yıllardır hayatımızda olan örneklerini sizlerle paylaşmış olacağız.
İçerik Başlıkları
Tekinsiz Vadi Nedir?
İlk kez 1970 yılında Japon robotik profesörü Masahiro Mori tarafından ileriye sürülen Tekinsiz Vadi terimi insan benzeri robotları onların gören kişinin içinde oluşturduğu korku, tiksinme, irkilme, ürkme gibi duyguları nitelendirmek için kullanılmaktadır.
Bu terim hakkında birçok araştırma olsa da bir varsayımdan öteye gidemeyen Tekinsiz Vadi insana benzeyen bir robotun onu gören kişiler tarafından ürkünç hatta tiksinç bulunması halinde adeta tekinsiz bir vadiye düşmesini simgeler.
Mori, çalışmalarında insanların robotları insani gördükleri takdirde daha çekici bulduklarını belirtse de bu yalnızca belirli bir noktaya kadar işe yaramaktadır. Mori, konuyla ilgili makalesinde şu şekilde bahsetmektedir:
Robotların insan gibi görünmesini sağlama hedefine doğru tırmanırken, onlara olan yakınlığımızın, tekinsiz vadi adını verdiğim bir vadiye gelinceye kadar arttığını fark ettim.
Tekinsiz Vadi Etkileri Nelerdir?
Rahatsızlık veya İğrenme: İnsanlar, tekinsiz vadideki nesnelere maruz kaldıklarında derin bir rahatsızlık veya tiksinti hissedebilmektedir. Bunun biyolojik bir tepki olduğu düşünülmektedir. Bazı araştırmacılar bunun insani görünen ama bir şekilde kapalı olan, tarihsel olarak bir hastalık veya tehlike işareti olabilecek şeylere verilen bir tepki olduğuna inanmaktadır.
Empati ve Güvenin Azalması: Tekinsiz vadi, insanların robotlarla veya yapay zekayla kurduğu ilişkileri etkileyebilmektedir. Örneğin, insansı bir robot tekinsiz bir vadiye düşerse, insanların onunla empati kurma veya ona güvenme olasılığı daha düşük olabilmekte ve bu da etkileşimlerinin etkinliğini sınırlayabilmektedir.
Gerçekçilikten Düşüş: Medyada tekinsiz vadiye düşen karakterler sarsıcı olabilmekte ve akıcılığı bozabilmektedir. Bu, özellikle insan karakterlerinin gerçekçi tasvirlerini amaçlayan video oyunları ve filmlerde geçerlidir. Bir karakter neredeyse insana benziyor ancak beceriksizce hareket ediyorsa veya doğal olmayan bir yüz ifadesine sahipse, bu durum dikkati anlatıdan uzaklaştırır ve karakterin daha az gerçek görünmesine neden olmaktadır.
Robotik ve Yapay Zeka Geliştirmedeki Zorluklar: Tasarımcıların, insan benzeri görünüme sahip robotlar veya yapay zeka geliştirirken tekinsiz vadiyi dikkate alması gerekmektedir. Bir robot veya yapay zeka tekinsiz vadiye düşerse, onun halk tarafından benimsenmesini veya kabul edilmesini sınırlayabilmektedir. Bazı tasarımcılar kasıtlı olarak aşırı insana benzeyen görünümler yaratmaktan kaçınmakta, bunun yerine tekinsiz vadiyi tamamen atlatmak için açıkça yapay estetiği tercih etmektedirler.
Tekinsiz Vadi Etkisine Ne Sebep Olur?
Belirsizlik: 2016 yılında yayınlanan bir makale, korkutulma hissinin çoğunlukla belirsizlik hissinden kaynaklandığını ileri sürmüştür. Neredeyse insani olan ancak tam olarak insani olmayan şeyler görüldüğünde, bu hoş olmayan bir gerilim yaratmaktadır. Bu tür efektler bazen filmlerdeki korkuyu veya ürkütücülüğü artırmak için kullanılır. Örneğin korku filmleri, izleyicileri korkutmak için genellikle oyuncak bebekler ve palyaçolar gibi insan olmayan varlıklara insani özellikler aşılamaktadırlar.
Ölümlülüğün Belirginliği: Başka bir açıklama, tekinsiz vadinin, ölümün kaçınılmazlığıyla başa çıkmak için kültürel olarak kabul edilen mekanizmalarla birlikte doğuştan gelen bir ölüm korkusundan kaynaklandığı yönündedir. Bu teoriye göre insansı robotlar bilinçaltımızdaki yer değiştirme, azalma veya yok olma korkularını uyandırır. Örneğin, insansı robotlar gerçek insanlara benzediğinde, ikizler olarak yorumlanabilmektedirler.
Sonuç olarak, bir gözlemci, bir ilişki ya da iş gibi yaşamın belirli bir alanında başkasının yerini alma korkusuna kapılabilmektedir. Üstelik kısmen parçalarına ayrılmış, başları kesilmiş veya sakatlanmış halde tasvir edilen robotlar, gözlemcide çatışma sonrasındaki bir savaş alanının resimlerini çağrıştırabilir.
Dolayısıyla bu tür sahneler insan ölümlülüğünü anımsatabilmektedir. Ayrıca neredeyse insana benzeyen bir robotun mekanik iç yapısı, insanın da sadece ruhsuz bir makine olduğu düşüncesini uyandırabilmektedir. Dahası, böyle bir insansı robotun mekanik ve sarsıntılı hareketleri kişinin kendi bedeni üzerindeki kontrolünü kaybetme korkusunu ortaya çıkarabilmektedir.
Eşleşmeyen Ögeler: Araştırmalar, normalde bir arada bulunmayan unsurların bir araya gelmesinden insanların rahatsız olma eğiliminde olduğunu da göstermiştir. Örneğin, 2011’de yayınlanan bir makale, insanların robot sesli robotlardan veya insan sesli insanlardan rahatsız olmadıklarını, ancak insan sesli robotlardan korktuklarını ortaya çıkarmıştır. Bu etki sadece robotlar için geçerli olmamakla birlikte, aynı zamanda insanların ve hayvanların yer aldığı bilgisayar animasyonlarında da görülebilmektedir.
Tutarsızlık: Son derece gerçekçi tasvirlerde bile insanlar, robotik veya animasyonlu bir insansıdaki en küçük tutarsızlıkları bile tespit etmekte ustadır. Nispeten küçük farklılıklar bile bir karakterin gerçekçilikten tekinsizliğe geçmesine neden olabilir. Mori’nin orijinal örneklerinden birinde, robotik bir karakter, biraz fazla yavaş gülümsediğinde aniden sevimsiz ve ürkütücü görülmektedir.
Kategori Belirsizliği: Teoriler ayrıca, bir figürün gerçek yaşayan bir insan mı yoksa bilgisayar tarafından oluşturulan üç boyutlu bir model mi olduğu da dahil olmak üzere, bir varlığın hangi kategoriye ait olduğunu belirlemenin zorluğu nedeniyle tekinsiz vadinin var olabileceğini öne sürmektedir. Yani bir şey, birinden diğerine geçiş yapıyor gibi görünen bir noktaya yaklaştığında, bilişsel uyumsuzluk duygularını tetikleyebilmektedir. İnsanlar çatışan inançlara sahip olduklarında psikolojik rahatsızlık hissetmeye eğilimlidirler. Bu durumda bir varlığın insan olduğu inancı ile insan olmadığı inancı arasında bir çelişki söz konusudur. İnsana benzeyen bir şey aniden insan dışı görünebilir, hatta izleyici onu gözlemledikçe ileri geri hareket edebilir. Görünen ile beklentilerin arasındaki bu uyumsuzluk, insanı kararsız ve hatta tehdit altında hissetmesine neden olabilmektedir.
Tekinsiz Vadi Örnekleri
Shrek (2001): Shrek animasyon filmi tekinsiz vadi için şüphesiz en dikkat çekici örneklerden biridir. Animasyondaki Prenses Fiona karakteri henüz test aşamasında çocuklara izletildiğinde çocuklardan farklı bir dönüt almıştır.
Çünkü Fiona insana oldukça benzeyen bir yapıya sahipti ve bu da çocuklarda sinir bozukluğu hatta korkuya yol açtı. Bunun beraberinde yapımcılar geri bildirimler ışığında Fiona’ya daha çizgi film havası verecek bir görünüm yaratarak piyasaya sürdüler.
Final Fantasy: The Spirits Within (2001): Çıktığı dönemde en gerçekçi CGI animasyonlarından bazılarını sergileyen Final Fantasy, animasyon karakterlerini oldukça gerçekçi göstermelerine rağmen seyirciden dönüşü çok da olumlu olmamıştır.
Seyirci animasyonun gerçekçiliğinden rahatsız olduklarından dolayı filmi izlemeyi reddetmişlerdir. Bu da tekinsiz vadi etkisinin seyirci ve film açısından ne kadar önemli olduğunu gözler önüne sermektedir.
Bu tür içerikler ilginizi çekiyorsa sitemizde bulunan Tarihsel Önyargı: Victim Blaming Nedir? adlı içeriğimize de göz atabilirsiniz.
