Bir lise öğrencisi veya bir üniversite öğrencisi olabilirsiniz. Büyük olasılıkla sizden çok fazla kitap okumanız isteniyor. Ancak bu kitapları okumak genellikle yeterli değildir. Çoğu zaman size ödev verilen bir kitabın eleştirisini yazmak zorunda kalabilirsiniz. Ya da bir kitap kurdusunuz ve okuduğunuz kitaplar hakkında eleştirel incelemeler yazmak ve bunları internette yayınlamak istiyorsunuz. Ancak bir kitap incelemesi nasıl yazılır bilmiyorsunuz. Öyleyse doğru yerdesiniz. Eleştirel kitap incelemesinin nasıl yapılacağına dair tüm bilgiler rehberimizde!
Bir kitap incelemesi potansiyel okurlar için bir rehber niteliğindedir. Bir kitap satın almadan veya okumadan önce o kitabın okumaya değer olup olmadığı konusunda bir fikre sahip olmak isteriz. Peki kitap incelemesi nedir? Özlü bir şekilde bir inceleme yazarın niteliklerini ve yazma amacını özetler ve genellikle kitabın belirli bölümlerinden pasajlar alıntılayarak okuyucuya üslup, dil bilgisi ve anlatı hakkında bir analiz sunar. Fakat Kitap incelemesi kitap raporuyla aynı şey değildir. Çünkü kitap raporu bir öğrencinin ödevi niteliğindedir. Bir özettir ve genellikle kitap incelemesiyle aynı değildir.
Bu rehberde iyi bir kitap eleştirmeninin dikkat etmesi gereken ipuçlarını derliyoruz. Profesyonel olarak kitap tanıtımı yapmak isteyenler ve akademik olarak bir kitabı artısıyla, eksisiyle detaylı incelemek isteyenler için nitelikli bilgilere yer verdik. Tek yapmanız gereken aşağıda yer alan hususları inceleme aşamasında eksiksiz olarak yerine getirmek. Böylelikle sizde iyi bir kitap eleştirmeni olabilirsiniz.
İçerik Başlıkları
Kitap İnceleme Türleri
Kitap incelemelerinde yaygın olarak “Betimsel” ve “Eleştirel” iki tür yaklaşım vardır. Bu yaklaşımlardan ilk olan Betimsel inceleme de kitabın tanıtımını yapan yazar, kendi fikir ve görüşlerini hesaba katmadan incelediği kitap hakkında tanıtım esasına dayalı temel bilgiler verir. Dolayısıyla bu tamamen açıklama ve tanıtım amacı güden bir inceleme olduğundan kitaptan alınan bazı alıntılara dayalı olarak kitap ve yazar hakkında genel bir fikri savunur. Böylece inceleme yazısını okuyan okuyucu ilgili kitap hakkında genel bir görüşe sahip olur.
Genellikle blog sitelerinde ve sosyal medya platformlarında (İnstagram, Youtube vb.) bu tarz kitap tanıtımı ve incelemesi yapan kullanıcılara sıkça rastlanabilir. Oysa ki bir kitabı tanıtmak akabinde incelemek sadece olay örgüsünü özetlemek değildir. Dolayısıyla eleştirel yaklaşımda kitap incelemesini yazan yazar, kitabı tanıttığı gibi değerlendirmesini de yapar.
Bu değerlendirme kitabı inceleyen kişinin kitabın yazarının amacından ne anladığını ve yazarın bu amacı gerçekleştirme derecesi hakkında bir incelemedir. Ayrıca eleştirel kitap incelemesi söz konusu kitabın bilimsel değeri ve öneminin ölçüldüğü bir tezdir.
Kitap incelemelerinde Betimsel yaklaşım oldukça popüler olmasına karşın Eleştirel yaklaşım kadar verimli değildir. Çünkü böylesi bir kolaycılık; bilginin özümsenmesini, analizini ve yeniden üretimini engellemektedir. Zira bilimsel bilgi, diyalektik bir değişim halindedir. Eğer kopyala-yapıştır tanıtımlarla bilgi üretimi, kısır bir döngüye girerse zamanla meşrulaştırılarak kalıp fikirlere benzer.
Söz konusu kitabın zayıf ve güçlü yanlarını belirlemek, okuyucuyu söz konusu kitabı okumaya teşvik etmek ve araştırmacılara yol göstermek bir inceleme yazısının en önemli bileşenleridir. Üstelik niteliksiz popüler kültürün etkisinin yoğun bir biçimde hissedildiği günümüzde gerçeklerin yerine imajın ön plana çıktığını varsaymak hiçte yanlış bir tespit olmayacaktır. Eli kalem tutan herkesin kitap yayınladığı ülkemizde böylesi bir metodoloji gereklilik olarak görülmüştür.
Eleştirel kitap analizi çok fazla çaba ve düşünmeyi gerektirir. Bu rehberimizde eleştirel kitap incelemesi nasıl yapılır? sorusunun cevabını bulacak kitap inceleme kriterlerini öğreneceksiniz. Öyleyse hiç vakit kaybetmeden başlayalım.
Eleştirel Kitap İnceleme Aşamaları
Eleştirel kitap incelemesi üç aşamaya ayrılır. Bu aşamalar aşağıda maddeler halinde listelenmiştir:
- Okuma aşaması
- Hazırlık aşaması
- Yazma aşaması
Her aşamanın eleştirel kitap inceleme sürecinde göz önünde bulundurulması gereken birtakım hususları vardır. Bu hususların her biri birbiriyle bağlantılı olup kronolojik olarak sıralanmıştır. Eleştirel kitap inceleme hususlarını daha iyi anlamanız için aşağıda her bir hususu bölümlere ayırarak detaylı açıklamalara yer verdik.
1. Okuma Aşaması
Amaç: Eleştirel inceleme yazarken ilk sorulması gereken soru; yazarın kitabı yazma amacının ne olduğunu sorgulamaktır. Yazar kitapta asıl amacını doğrudan belirtti mi yoksa dolaylı yoldan okuyucunun anlaması mı gerekiyor. Yazar amacını sorgulamamızdaki en önemli neden, yazma amacının genellikle kitabın teziyle benzerlik göstermesinden dolayıdır. Eğer bir kitap bir argümana sahipse bu argüman ne ölçüde ve ne kadar etkili? Yazar size argümanının geçerliliğine ikna ediyor mu? Tüm bu sorular nitelikli bir inceleme yazısı için geçerlidir.
Kaynak: Yazar argümanını oluştururken ne tür kaynaklardan yararlanmış? Yazma amacına dayanak oluşturmak için romanlar, sanat eserleri veya röportajlardan alıntılar yapmış mı ya da bu kaynakları anlatıya nasıl dahil etmiş? Mevcut kaynaklar göz önünde bulundurulduğunda eksiklikler göze çarpıyor mu?
Bağlam: Yazar anlattığı olay ve gelişmeleri nasıl bir bağlama oturtuyor. Kitap dar bir perspektifte mi ilerliyor yoksa daha geniş bir olay örgüsüyle bağlantı mı kurmaya çalışıyor?
Tarz: Kitap iyi yazılmış mı? Eğer iyi yazıldıysa anlamak kolay mı? Akıcı mı? Üslup anlamayı zorlaştırıyor mu? Yazar basit anlatının ötesinde etkili yazma ilkelerine uygun yazabiliyor mu? Eğer yazıyorsa bu kitabı daha ilginç kılıyor mu? Bu sorular bir kitabın tarzını bulmak için sorulması gereken en önemli sorulardır.
Deneyim: Opsiyonel bir husustur ancak yazarın önceki çalışmalarıyla kıyaslandığında konuya ne kadar hakim olduğu çıkarımında bulunulabilir. Veya doğrudan yazarın önceki çalışmaları dikkate alınarak bu çalışmanın öncekine göre performansı değerlendirilebilir.
2. Hazırlık Aşaması
Kitabı okuyup üzerinde beyin fırtınası yaptıktan ve bolca not aldıktan sonra inceleme aşamasına geçmeden incelemenizi geliştirmeye başlamalısınız. Aşağıda sıraladığımız unsurları inceleme makalenize nasıl dahil edeceğinizi düşünmelisiniz. Ardından makalenizin giriş, gelişme ve sonuç bölümlerindeki önemli detayları nasıl sunabileceğinizin planını yapmalısınız.
Bu hususlar incelemenizi kavramsallaştırmak için son derece önemlidir. Hatta bunu basitçe bir benzetmeyle açıklayalım: Bir mahkeme salonunda hakim olduğunuzu düşünün. Yazar ise davasını yeni sunmuş bir avukat olsun. Sunduğu dava tezinin geçerliliğini değerlendirmek bir nevi hakem olarak size kalmıştır. Bir mahkeme de olduğu gibi hakim, avukatın sunduğu delillere göre karar verir. Bir kitabı değerlendirirken de bir hakim olarak düşünmeliyiz. Delilleri analiz ederek nihai bir karara varmalıyız.
Peki bir kitabı değerlendirirken nelere dikkat etmeliyiz? Bu sorunun cevabını aşağıda yer alan hususlarda bulabilirsiniz.
Profil: Yazarın argümanını açıkça ve özlü bir şekilde dile getirin. Bu bir bölüm özeti olmamalıdır. Yazarın temel amacına odaklanmalısınız.
Odak Nokta: Kitabı okurken aldığınız notları gözden geçirin ve en etkili bulduğunuz önemli noktaları incelemenize dahil edin. Fikirlerinizi gösteren örnekler ve etkili alıntılara yer verin. Çünkü iddialarınızı desteklemek için kanıta ihtiyacınız vardır.
Tema: İncelemenizin odağı olacak merkezi argümanı değerlendirin ve kendinize şu soruları sorun: “Eser başarılı mı?”, “Kısmen mi başarılı?” yoksa “kusurlu mu?”
Bu sorular eleştirel kitap incelemenizin temel taşlarını oluşturur. Bu bilgilerden sonra artık bir sonraki aşamaya geçerek eleştirel kitap incelemenizi eyleme geçirebilirsiniz.
3. Yazma Aşaması
Bu aşama önceki aşamaların en zorudur. Ancak eleştirel inceleme fikrinin eyleme geçtiği en önemli kısmı oluşturur. Standart bir kitap incelemesi en az 1000-1500 arası kelimeden oluşan detaylı bir analizdir. Ve incelemenizi yazarken aşağıda yer alan hususları dikkate almanız yaptığınız analize dinamik bir yapı kazandıracaktır.
Tanıtım: Bu bölümde genel olarak incelemenizin temasını, konusunu ve yazarın yazma amacından bahsedilen tanıtım yeridir.
Yazar Bilgisi: Bu bölüm yazarın biyografisi değildir. Ancak makaleyle bağlamı olabilecek detaylardan bahsedilebilir. Örneğin yazarın nitelikleri, yazarın geçmişi ve ona bu eseri yazmasında neyin etkili olduğunun kısa bir açıklaması.
Kaynaklar: Okuma aşamasında da bahsettiğimiz üzere yazarın amacını yazarken yararlandığı kaynak türleri göz önünde bulundurulmalı ve bu kaynakları yazarın anlatıya nasıl dahil ettiğinden bahsedilmelidir.
Gelişme: Gelişme bölümü kitabın ana teması ve değinilmesi gereken noktalarından bahsedilen en detaylı bölümdür. Yazarın yazma amacını nasıl desteklediğinin bir açıklamasıdır. Fikirler mantıklı bir sırada ilerlemelidir. Bu nokta fikirlerin organize edilmesi gereken en kritik noktadır. Ardı sıra gelişen fikirler bağlam ifade etmelidir. Yoksa anlatı birbirine karışacak vermek istediğiniz mesajı sağlıklı bir şekilde iletemeyeceksiniz. Bu nedenle fikirlerinizi organize etmeye çalışın.
Sonuç: Bu bölüm gelişme bölümüne bağlı olarak kitapla ilgili değerlendirmenizi özetleyen kısa bir sonuç bölümüdür. İdeal olarak, okuyucuya üzerinde düşünebileceği birtakım fikirler bırakarak kitap hakkındaki genel yorumunuzun ne olduğunu nesnel bir üslupla açıklamalısınız. Bu bilgiler ışığında kitabı tavsiye edip etmediğiniz veya kitabın başarılı olup olmadığına dair düşüncelerinizi belirtebilirsiniz. Ancak öznel yorumlar eleştirel bir kitap incelemesinde başvurulmaması gereken niteliklerdir. Bunun sebebi şüphesiz sizin kişisel yorumunuzun başka birisi için göreceli bir kavram olduğudur. Yani görüşler değişebilir. Önemli olan analizi tarafsız bir bakış açısıyla değerlendirebilmektir.
Biçim: İncelemeniz dil bilgisi açısından açık ve net olmalıdır. İmla kuralları, alıntıların doğru kullanımı ve üslup konusuna dikkat etmelisiniz.
Mümkünse incelemenizi taslaklar halinde zamana yayarak üzerinde tekrar tekrar düşünün. Bazen duygusal bir sorun neticesinde söz konusu kitabı gereğinden fazla eleştirdiğinizi fark edebilirsiniz. Dolayısıyla zaman size daha olgun bir gözle bakmayı öğretecektir.
Ayrıca akademik formatta kitap incelemesi yazıyorsanız sitemizde yer alan APA 7 Formatı hakkında detaylara değindiğimiz kılavuzdan yararlanabilir metinlerinizi APA 7 ilkelerine göre düzenleyebilirsiniz.
